Նվարդ Խաչիկյան
Անցնել Շուշիի կողքով և չմտնել տուն, վերադարձի ցանկություն և անկարողություն
(English version here)
«Մամաս միշտ քայլում էր Ղազանչեցոց եկեղեցու կողքով, ու միշտ նայում էր էտ շենքին, ասում էր՝ տեր Աստված, ես էլ կուզեի ապրել էտ շենքում։ Ու ստացվեց էլի»։
ԱՐԱՐ 1
Հանդիպում Շուշիի հետ
Նվարդ Խաչիկյանի ընտանիքի պատմությունը հաղթանակի, սիրո, երազանքների ու պատերազմի պատմություն է։ Հայրը Իրանից Հայաստան է եկել Արցախյան շարժման ժամանակ, մասնակցել է ազատամարտին ու հաղթել։ Ծանոթացել է արցախցի ապագա կնոջ հետ ու հաստատվել Շուշիում։

Կարճ ժամանակ անց էլ ընտանիքը փոխել է բնակարանն ու տեղափոխվել Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմաց գտնվող շենքը՝ Ղազանչեցոց 72 բնակարան ․․․․։ 1996-ին ծնվել է Նվարդը։ Նա նույնպես մեկն է «եկեղեցու երեխաներից»․ այն երեխաներից, որոնք մեծացել են հենց եկեղեցու բակում, ազատագրված Շուշիում։
Նվարդը Շուշիի մասին անցյալով չի խոսում, նրա համար քաղաքը ներկա է, նրա ապրումները այսօրվա են։ Պատմում է, թե ինչքան խաղաղ ու հանգիստ էր քաղաքը։ Պատմում է, որ երեխաները կարող էին մինչև կեսգիշեր խաղալ բակերում, ու ոչ մի անհանգստություն չէր լինի։

2017-ին, երբ Շուշի էինք այցելել լրագրողներով, երեխաների պես մենք էլ շատ ուշ դուրս էինք եկել ամառային գիշերվա զովությունը վայելելու։ Կեսգիշերին մոտ էր, ժինգյալով հաց էինք փնտրում։ Գտանք։ Բայց շատ էինք ու պիտի սպասեինք, մինչև թխվեր։ Նարդի էինք խաղում ու փորձում կրկնել արցախյան բարբառի ելևէջները։

Հետո մտանք խանութ, որի վաճառողուհին մեզ ուղղակի չթողեց հեռանալ առանց հյուրասիրության։ Խանութը փակեց, մեզ էլ տարավ իր տուն, հյուրասիրեց, երկար խոսեցինք ամեն ինչից։

Նվարդը գուցե նաև մեզ նկատի ունի, երբ ասում է, որ վերջին տարիներին Շուշիի կյանքն աշխուժացել էր, մարդիկ ավելի շատ էին այցելում քաղաք։ Գործում էին մշակութային հաստատություններ, հինգ թանգարան և այլն։

«Շուշիում ես հաճախել եմ «Վարանդա» երգչախումբը, որի հիմնադիրն է լիբանանահայ Զաքար Քեշիշյանը։ Երգչախումբը երեք տարիքային խմբեր ունի, ես այդ երեք խմբերում էլ երգել եմ։ Իմ կիթառի ուսոցչուհին էլ Շուշիում բացել էր հեղինակային երգի ակումբ, մեր հայ բարդերի երգերն էինք սովորում այնտեղ, կիթառ նվագել», - հիշում է Նվարդը։
ԱՐԱՐ 2
Մտածում էին՝ Ապրիլյանի նման է
Նվարդ Խաչիկյանը նկարագրում է, որ ամեն ինչ լավ էր։ Հետո եկավ «այդ լուսավոր և չարաբաստիկ առավոտը»։ Շենքի բնակիչները այդ օրը միանգամից գնացին եկեղեցին՝ միակ անվտանգ համարվող վայրը։ Պատարագ եղավ։

«Մտածում էինք՝ երևի կարճ կտևի էս ամեն ինչը, ժամանակավոր է, Ապրիլյանի նման։ Բայց, ավաղ, այդպես չէր ․․․․ Պատարագ արեցինք։ Կարճ, բայց արեցինք։ Ամեն ինչի համար աղոթեցինք, բայց պատերազմն այդպես էլ կարճ չտևեց ․․․»։

Այստեղ արդեն Նվարդը դժվարությամբ է սկսում խոսել։ Պատերազմի սկսվելուց մի քանի օր անց ստիպված էին եղել դուրս գալ քաղաքից։ Հիշում է տանը եղած վերջին ակնթարթը։

«Բան էր պետք վերցնել տանից։ Գնացել էի տուն։ Ու վերջում դուրս գալիս նորից հետ եմ շրջվել, մի հատ նայել մեր տունը։ Երևի զգում էի, որ միգուցե էլ չեմ տեսնի»։

Նվարդն ու քույրը գնացել են՝ հետ գալու մտքով։ Չեն վերցրել ոչինչ։ Ամեն ինչից բացի, Նվարդն ափսոսում է, որ գոնե հիշողությունները՝ նկարները, չեն վերցրել։ «24 տարի ապրել ես, ու դա կարծես չի էլ եղել»։
Շուշիից դուրս գալուց հետո Նվարդն ու քույրն ապաստանել են Աշտարակում՝ բարեկամների տանը։ Ու հիմա Նվարդը դժվարությամբ է գնում Աշտարակ․ քաղաքը հիշեցնում է պատերազմի օրերն ու ապրումները, հատկապես հոկտեմբերի 5-ը, երբ հայրը հրաշքով է փրկվել։

«Երբ ռմբակոծեցին Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմացի շենքը, մինչ ռմբակոծելը հայրս տանն է եղել, ու եթե տասը րոպե շուտ դուրս եկած չլիներ, վատ հետևանք կունենար մեզ համար», - ասում է Նվարդը՝ հազիվ զսպելով արցունքները։

Հետո պատմում է, որ այդ օրերին լրատվամիջոցների հրապարակումներում տեսել է իրենց տունը՝ ավերված վիճակում (վերևում տեղադրված լուսանկարները)։ Ճանաչել է տունն ու իմացել դեպքի մասին։
ԱՐԱՐ 3
Հավերժ վերականգնում
Պատերազմից հետո ընտանիքը միավորվել ու տեղափոխվել է Երևան, կյանքը սկսել են զրոյից։

«Կամաց-կամաց հարմարվելով այստեղ՝ միևնուն ժամանակ քո մեջ մի ուրիշ ես կա, որ չի կարողանում համակերպվի այն փաստի հետ, որ Շուշին էլ մերը չի։ Ու իմ համար ոնց որ երազ լինի մինչև հիմա։ Դրա համար չեմ կարողանում անցյալով խոսել Շուշիի մասին»։

Շատերի նման Նվարդը նույնպես ճնշվածության զգացումով է պատերազմից հետո գնացել Արցախ։
Քանդված տան համար էլ է ափսոսում Նվարդը․ ամբողջ կյանքն այնտեղ է ապրել։ Բայց, ասում է, թեկուզ տունը քանդված, բայց գոնե Շուշի կարողանայինք գնալ, կկառուցեինք նորից։
Նվարդ Խաչիկյանենց ընտանիքը հիմա Երևանում է ապրում։ Ցանկանում են գոնե Ստեփանակերտ տեղափոխվել, բայց Նվարդն աշխատում է ֆինանսական ոլորտում, ու տեղափոխությունը նույնպես խնդիր է։
ԱՐԱՐ 4
Ճակատագրի զիգզագը
2013 թվականից Շուշի համայնքի ղեկավարը Արծվիկ Սարգսյանն էր։ Նա էլ է շեշտում, որ վերջին տարիներին Շուշին հատկապես ակտիվացել էր։ Բայց պատմությունը սկսում է դեռ բնակավայրի ազատագրումից։ Պատմում է, ինչպես քաղաքը լցվեց բնակչության, ինչպես սիրելի վայր դարձավ զբոսաշրջիկների համար, և ինչպես այնտեղ սկսեցին սղություն անել բնակարանները․ ոչ վարձելու, ոչ գնելու բնակարան, ոչ էլ հյուրանոցի համար չէր լինում ամռանը։
Շուշիի հայ բնակչությունը
Շուշիում հայկական համայնքը վերականգնելու երևույթը պատմության մեջ կրկնվել է մի քանի անգամ։ Նախկինում թաթարները (ռուսական կայսրությունում այդպես էին կոչում Կովկասի թյուրքախոս մուսուլմաններին), ապա ադրբեջանցիները փորձել են հայերին դուրս մղել Շուշիից։ Բայց առաջին անգամն է, որ դա նրանց հաջողվել է։
  • 1897 թվական
    Ռուսական մարդահամարի տվյալներով՝ 1897-ին Շուշիի բնակչության մեծ մասը՝ 14420 մարդ կամ 55,7 տոկոսը, հայեր էին (գրաֆիկներում՝ կապույտը)։ Եվս 10778-ը կամ 41,6 տոկոսը թաթարներ էին՝ ապագա ադրբեջանցիներ (գրաֆիկներում՝ նարնջագույն)։ Ապրում էին նաև ռուսներ, լեհեր և ուրիշներ, ընդհանուր՝ 700-ից էլ պակաս մարդ (գրաֆիկներում՝ մոխրագույն)։
  • 1926 թվական
    1920 թվականին Շուշիում հայերի ջարդերից հետո հայկական բնակչությունը գրեթե իսպառ հեռացավ այնտեղից։ 1926-ի տվյալներով քաղաքում ապրում էր 93 հայ (1,9 տոկոս)։ Բնակչության մեծ մասն արդեն թյուրքերն էին՝ ապագա ադրբեջանցիները՝ 98 տոկոս կամ 4900 բնակիչ։
  • 1959 թվական
    Ավելի ուշ հայկական բնակչությունը սկսեց վերադառնալ Շուշի, և բերդաքաղաքում հայերի թիվը հասավ 1428-ի կամ 23,3 տոկոսի։ Բացարձակ թվով ադրբեջանցիների թիվը շատ քիչ նվազեց, դարձավ 4453 բնակիչ։ Իսկ համամասնության տեսանկյունից ադրբեջանցիները քաղաքի բնակչության արդեն 72,8 տոկոսն էին։
  • 1979 թվական
    1960-ականների սկզբին Բաքուն սկսեց արհեստական խոչընդոտներով հայաթափել հատկապես Շուշին։ Դրա հետևանքով 20 տարվա ընթացքում հայ բանկիչների թիվը թեև բացարձակ արժեքով պակասեց 19-ով, բայց համամասնության տեսանկյունից դարձավ ընդամենը 13 տոկոս։ Միևնույն ժամանակ ադրբեջանցիները նորից շատացան ու կազմեցին բնակչության ավելի քան 85 տոկոսը։
  • 2020 թվական
    Արցախյան ազատամարտի ժամանակ Շուշին դարձել էր Ստեփանակերտը հրթիռակոծելու հիմնական պլացդարմը։ Մինչև հայկական ուժերի կողմից Շուշիի ազատագրումը, ադրբեջանցիները հեռացել էին այնտեղից։ Արդյունքում հայկական բնակչությունը վերադարձավ, և մինչև 2020 թվականի պատերազմը Շուշիում կար 5300 բնակիչ։
  • 2022 թվական
    2020 թվականի պատերազմը ավարտվեց Շուշիի անկմամբ։ Ադրբեջանցիներն այնտեղ բարձրացրին իրենց դրոշն, ու դեռ պարզ չէ՝ բնակչություն կա, թե ոչ։ Բայց հայեր այնտեղ վստահաբար չեն ապրում։ Ոչնչացվում է հայկական ժառանգությունը, որ ստեղծվել էր դարերի ընթացքում, նորոգվել ու շունչ էր ստացել անկախության տարիներին։

Շուշիի քաղաքապետ Արծվիկ Սարգսյանը պատմում է, որ պատերազմի առաջին օրերին մարդկանց թվում էր, որ Ապրիլյան պատերազմի նման մի քանի օրից մարտերն ավարտվելու են։ Դրա համար չէին շտապում հեռանալ։ Դա սկսվեց, երբ մարտերը արդեն տեղափոխվել էին Արցախի խորք։ Արծվիկ Սարգսյանը նշում է, որ այդ ժամանակ իրեն շատ մարդիկ էին զանգում ու ասում, որ մեքենայով գալիս են Արցախ, կարող են մարդկանց տեղափոխել։ Այդ ձևով էլ տարհանում էին այն ընտանիքներին, որոնք ուզում էին դուրս գալ քաղաքից։

Ըստ քաղաքապետի՝ ընտանիքների մեծ մասը գնում էր՝ արագ վերադառնալու մտքով, և այդ է պատճառը, որ բնակիչների մեծ մասը իր հետ ոչինչ չէր վերցնում։

Գոնե մի նկար, մի հիշողություն

«Չեն էլ մտածել, որ կարող են իրենց տնից մի հատ հիշողություն՝ նկար վերցնեն, մի հատ փաստաթուղթ վերցնեն։ Հենց-նենց, սովորական գնացել են, որ էլի կգան։ Մարդիկ են եղել՝ գումարներ են թողել, ոսկի են թողել, հիշողություններ են թողել։ Կոնկրետ մեկը՝ ես։ Մինչ վերջ էնտեղ եմ եղել, բայց չեմ մտածել, որ կարող է տնից ինչ-որ մի բան վերցնեմ», - նշում է նա։

Սարգսյանը պատմում է, որ պատերազմից հետո շուշեցիների մի մասը, առանց իշխանություններին սպասելու, տեղափոխվել է Արցախի այլ բնակավայրերում բնակվելու։
«Էսօր Ստեփանակերտում վարձու բնակարան էլ չկա։ Եթե լինի, էլի եկող են։ Մենակ Ստեփանակերտում չեն տեղավորված։ Ճարտարում էլ կան, Մարտակերտում, Մարտունիում կան, Ասկերանում, Ասկերանի գյուղերում կան։ Բայց մեծամասնությունը Ստեփանակերտում են», - մանրամասնում է Սարգսյանը։
Քաղաքապետը նշում է, որ տունը կորցրած արցախցիների համար բնակարաններ կառուցվում են։ Առաջնահերթություններ են սահմանվել, և հերթականությամբ տրվում են բնակարանները։

Արցախցիների վերադարձը Արցախ 2020-ի պատերազմից հետո
Ներառված են միայն Արցախում տեղակայված ՌԴ խաղաղապահ ուժերի ուղեկցությամբ Արցախ մեկնողների թվերը
Պատերազմի վերջին օրերին տեղի ունեցած զանգվածային տարհանումից հետո Արցախի բնակիչները Արցախ վերադարձել են հրադադարից հետո։ ՌԴ ԶՈՒ խաղաղապահ ուժերի ուղեկցությամբ բնակիչների Արցախ տեղափոխումը սկսվել է նոյեմբերի 14-ից։

Նոյեմբերի վերջին գրանցվել է ամենամեծ ակտիվությունը․ օրական Արցախ են մեկնել հազարավոր բնակիչներ։ Բացի խաղաղապահների ուղեկցությամբ, ավտոբուսներով մեկնումներից, եղել են նաև սեփական մեքենաներով մեկնումներ, որոնք վիճակագրության մեջ չեն երևում։

Գրաֆիկի ինտերակտիվ տարբերակը կարող եք տեսնել այստեղ։
Բնակարանի հարցը
Շուշիի շրջանային վարչակազմի ղեկավար Գրիշա Հովհաննիսյանը նույնպես էլեկտրոնային նամակով մեզ վստահեցնում է, որ շուշեցիներին բնակարաններ տրամադրվելու են․

  • Շուշի քաղաքի և շրջանի բնակիչների համար բնակարաններ կամ տներ կառուցվում են Ստեփանակերտում և Նորագյուղ համայնքի տարածքում,

  • Այդ բնակտարածքները նրանց տրամադրվելու են մշտական օգտագործման պայմաններով։

Նամակում նաև նշվում է, որ այս պահին Շուշիի բնակիչների համար գործում է կացարանի բնակվարձի փոխհատուցման ծրագիր։

Շուշիի ջնջված հասցեն
2020 թվականին Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմը փաստացի դադարեց Շուշիի անկմամբ։ Անմիջապես Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմաց՝ Ղազանչեցոց 72 հասցեում, գտնվող շենքի նախկին բնակիչները այս պատումների միջոցով ներկայացնում են իրենց ճանաչած Շուշին։

Նախագծի մյուս պատմությունները՝
  • Շուշիի տունը, եկեղեցու երեխաները, մեքենաներ հաշվելու խաղը, պատերազմն ու վերադարձը Արցախ
  • Ծառայություն Ղազանչեցոցում, ծառայություն պատերազմում և առաջնագծում, ծառայություն Ստեփանակերտի մայր տաճարում
  • Եկեղեցի-ապաստարանի մեծ ընտանիքը, անօդաչու «բում-բումը», կորուստ, տեղահանություն, վերադարձի սպասում
Նախագծի հեղինակներն են Գարիկ Հարությունյանը, Նարեկ Մարտիրոսյանը և Հայկ Խաչիկյանը։

Նախագիծը պատրաստվել է «HEKS/EPER» և «Brot für die Welt» բարեգործական հիմնադրամների աջակցությամբ Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի կողմից իրականացվող «Հակամարտությունների լուսաբանում․ լրագրողների գիտելիքների և հմտությունների ամրապնդում» ծրագրի շրջանակում: Նախագծում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին և կարող են չարտացոլել HEKS/EPER-ի, «Brot für die Welt»-ի և ՄՆԿ-ի տեսակետները։
This site was made on Tilda — a website builder that helps to create a website without any code
Create a website