Մարիամ Անդրեասյանը գրանցված է մի շենքում, որն այլևս գոյություն չունի։ Հասցեն կոչվում է Ղազանչեցոց 72 բնակարան 8։ Եթե Շուշի երբևէ այցելել եք, Մարիամի շենքը տեսած կլինեք. այն ուղիղ դիմացն էր Շուշիի Ղազանչեցոց Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու։

«Մի պատշգամբից Ղազանչեցոց եկեղեցին է երևում, մյուսից՝ Կանաչ ժամը։ Օժտված մարդ ես դու», - պատանեկության տարիներին բակում հանդիպած անծանոթն էր ասել Մարիամին։ Այս խոսքերը մնացել են նրա հիշողության մեջ։

Երևանից Արցախ մեկնելիս հենց այս իմաստով օժտված մարդկանց էինք փնտրում։ Մարդկանց, որոնք մեծացել էին Ղազանչեցոց եկեղեցու հայացքի ներքո։

Մարիամ Անդրեասյանին հանդիպեցինք Ստեփանակերտում։ Արցախի մայրաքաղաքը հիմա մեկն է այն հանգրվաններից, որտեղ շուշեցիները տեղափոխվել են պատերազմից հետո։

«Շուշիում ես ծնվել եմ։ Մայրս ու հայրս շուշեցիներ չեն։ Մաման գյումրեցի է, 88-ի երկրաշարժից հետո որոշում է, որ պետք է տեղափոխվի Արցախ։ Հայրս էլ, երբ բանակից գալիս է, էլի որոշում է, որ պետք է Շուշիում լինի 80-ականներին։ Պատերազմ է լինում, 94-ի վերջին մայրս ու հայրս ամուսնանում են, 95-ին ես եմ ծնվում»։

Ընտանիքը հետո տեղափոխվում է Գյումրի։ Մարիամը գնում է դպրոց, ու 2000-ականների սկզբին նորից գալիս են Շուշի՝ այս անգամ չհեռանալու մտքով։

Այնտեղ մեծացած Մարիամին հարցնում ենք՝ ինչո՞վ էր տարբերվում Շուշին։ Իսկ նրա համար Շուշին «ամպոտ» մի քաղաք չէր, սովորական բնակավայր էր՝ իր առօրյայով ու հանապազօրյա հոգսերով։

Մարիամն իր հետ մեծացրել է Շուշին՝ տեսնելով և՛ նրա հետպատերազմական տարիները, և՛ մարդկանց շատանալն ու քաղաքի աշխուժանալը։

Պատմում է, թե ինչպես էին եղբայրների հետ խաղ խաղում՝ հետևելով, թե քանի մեքենա կանցնի իրենց փողոցով։ Սկզբում հատուկենտ էին, հետո՝ անցուդարձ, հարսանիքներ, շքեղ մեքենաներ հայտնվեցին։

Շուշեցիների մեծամասնությունը, ըստ Մարիամի, ինչպես և այլ քաղաքներում, ամենօրյա հոգսերով էր ծանրաբեռնված ու առանձնահատուկ չէր մտածում քաղաքն ապրեցնելու մասին։

Բայց կային անհատներ, որոնք գալիս էին Շուշի, ստեղծում էին մշակույթի կենտրոններ, ժամանցի վայրեր, ճամբարներ, մշակութային կրթություն։

«Դպրոցական տարիներին, մինչև 2012, 2013, 2015 թվականները Շուշիում մշակութային կյանք այդքան էլ չկար։ Հենց նրանից էր, որ մարդիկ մտածում էին՝ որտեղից ապրուստ ձեռք բերեն, կարողանան ապրել։ Հետո հիշում եմ, որ Շուշին ավելի մշակութային դարձավ»։

Մարիամը թվարկում է՝ Վարանդա երգչախումբը, Նարեկացի արվեստի միությունը․ Արցախի մշակույթի նախարարությունը տեղափոխվեց Շուշի, արհեստագործական քոլեջները և մնացած «գույն հաղորդող» կենտրոնները։

Մարիամի խոսքով՝ պատերազմը մեզ նորից հետ գցեց պատմության մեջ․ «մի քանի տարիներով, եթե չասեմ՝ 30-40 տարով»։ Մենք կորցրինք մշակութային Շուշին։

Դեռ պատերազմը չավարտված՝ ադրբեջանցիները սկսեցին պրոցեսը, որ նրանց կարծիքով պետք է հավիտենացնի Շուշիի կորուստը հայերիս համար։

Մարիամ Անդրեասյանն ափսոսում է և՛ քաղաքի մշակութային հաստատությունների, և՛ իրենց տան մշակութային արժեքների համար։

Նշում է, որ գոնե պատերազմի ժամանակ պետական մարմինները պետք է դուրս բերեին Շուշիի մշակութային ժառանգությունը քաղաքից։ Եթե նույնիսկ քաղաքը չգրավվեր, այդ նմուշները կարող էին վնասվել։

Պատմում է, որ իրենք էլ իրենց տանն ունեին սրբապատկեր։ Մայրն էր գտել Առաջին պատերազմից հետո, փլատակներում։ Մասնագետներն ասել էին՝ կարող է 8-9-րդ դարի լինել։

Փնտրում էին ազնիվ մարդկանց, որոնք կարող էին դա թանգարաններում տեղավորել։ Բայց։ Սրբապատկերը նույնպես մնաց այլևս գոյություն չունեցող հասցեում՝ Շուշիի իրենց տանը։

Շուշիի բնակիչների մեծ մասը, ինչպես ինքը՝ Մարիամը, ոչ միայն մշակութային, այլև կենցաղային ոչինչ չի հասցրել վերցնել իր հետ։ Դեռ ինքն է մեծ դժվարությամբ լքել քաղաքը, երբ ընտանիքի անդամներն են ստիպել։

Պատմում է, որ պատերազմի առաջին իսկ օրը պատսպարվել էին Ղազանչեցոց եկեղեցում։ Մտածում էին՝ ադրբեջանցիները եկեղեցուն չեն հարվածի ․․․

Օրեր անց, Մարիամի խոսքով, տարօրինակ մարդիկ են գալիս եկեղեցի, «չափումներ են անում»։ Դրանից հետո, կասկածը սրտում, ընտանիքը տեղափոխվում է այլ տեղ պատսպարվելու։ Մարիամն այլևս Շուշիի իրենց բնակարան չի գնում։

Պատերազմի տասներորդ օրը գալիս են իրենց շենքի մոտ, մայրը խնդրում է տանից վերցնել փաստաթղթերը, որ հեռանա։

Շուշիից ստիպողաբար հեռանալուց հետո ներքին խռովմունքի շրջանը Մարիամն անցկացնում է Գյումրիում, Երևանում, փորձում է կրթական-մշակութային աշխատանքներով վերականգնել ինքն իրեն՝ էմոցիոնալ տեսանկյունից։

Բայց հիմա էլ Մարիամը շարունակում է մեղադրել իրեն։ Ոչ այն բանի համար, որ «վերջին անգամ» տուն չի բարձրացել։ Ասում է՝ եթե բնակչությունը մնար, գուցե այլ կերպ լիներ պատերազմի ելքը։

Մարիամ Անդրեասյանն, արդեն մեկ տարուց ավելի է, ապրում է Ստեփանակերտում։ Ասում է՝ սկզբնական շրջանում իր համար դժվար էր, քանի որ չէր համակերպվում, որ մարդիկ նորից ապրում են առօրյայով, առանց ամենը վերաիմաստավորելու։

Հիմա Մարիամն ազգային պարեր է դասավանդում Արցախում, հիմնականում՝ շրջաններում, ինչպես նաև զբաղվում է հասարակական գործունեությամբ։

Արցախի ԿԳՄՍ նախարարի տեղակալ Լեռնիկ Հովհաննիսյանը նշում է, որ հիմա ճշտումներ են կատարում, թե պետական թանգարանների և մասնավոր հավաքածուների ինչ ցուցանմուշներ են մնացել ադրբեջանական վերահսկողության տակ։

Մայիսի 30-ին ձևավորվել է պետական խորհուրդ, որ ցուցակագրում է ողջ նյութական մշակութային և ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը, որ մնացել է բռնազավթված տարածքներում։

Հովհաննիսյանի խոսքով՝ քանի որ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած տարածքներ մուտք չկա, հնարավոր չէ նաև տեղեկանալ՝ թե ինչ է եղել հավաքածուների հետ։ Այդպիսի տեղեկություններ ստանում են միայն սոցցանցերի հրապարակումներից։

Սոցցանցերի հենց այդպիսի հրապարակումներից Շուշիի Գորգերի թանգարանի հիմնադիր Վարդան Ասծատրյանը տեղեկացել է, որ թանգարանի պահուստային, չցուցադրվող ֆոնդի գորգերը պատերազմի վերջին օրերին և հրադադարից հետո թալանվել են Շուշի մտած առաջին ադրբեջանական խմբավորումների կողմից։

Ասծատրյանը պատմում է, որ դիմել է Արցախի մշակույթի նախարարություն, որ մեքենա տրամադրեն, գորգերը հանի։ Օրը կոնկրետ չի հիշում՝ հոկտեմբերի վերջին կամ նոյեմբերի սկզբին թանգարանի հավաքածուից կարողացել են դուրս բերել և փրկել միայն այն գորգերը, որոնք այդ պահին ցուցադրված են եղել։

Հաջորդ օրը դուրս են բերել նաև գեղանկարների հավաքածուն։ Իսկ ֆոնդում եղած գորգերն այլևս չեն հասցրել հանել Շուշիից։

Ընդհանուր առմամբ՝ դուրս է բերվել մոտ 160-170 միավոր գորգ, մոտ 30 կտոր խեցեղեն, ՔԱ թվագրվող բրոնզե իրեր և այլն։ Միջնադարյան շատ ցուցանմուշներ մնացին Շուշիում։

Շուշիից դուրս բերված գորգերը Երևանում ժամանակավորապես ցուցադրվեցին Ալեքսանդր Թամանյանի անվան ճարտարապետության ազգային թանգարանում։ Ապա պահեստավորվեցին նույն թանգարանի պահեստում։ Սակայն ըստ Ասծատրյանի՝ գորգերը չի կարելի երկար պահել պահեստավորված, կարող է խոնավությունից կամ ցեց ընկնելուց փչանալ։

Ըստ Ասծատրյանի՝ հետագայում քննարկումներ են եղել Հայաստանի պատմության թանգարանում այլ գորգերի հետ միասին ցուցադրություն անցկացնելու վերաբերյալ, սակայն ինքը չի համաձայնել, քանի որ սխալ է համարում այլ գորգերի հետ խառը ցուցադրությունը։

Պատերազմից ընթացքում Արցախի մշակույթի նախարարությունը ղեկավարում էր Լուսինե Ղարախանյանը։ Հիմա նա Արցախի նախագահի խորհրդական է։ Պատմում է, որ երբ Հադրութն ընկավ, իրենք քայլեր ձեռնարկեցին, որ դուրս բերեն թանգարանների նմուշները։ Առաջին հերթին դուրս են բերվել Ստեփանակերտի պատմաերկրագիտական թանգարանի ամենաարժեքավոր նմուշները, Տիգրանակերտի թանգարանը, Կերենի դամբարանադաշտից որոշ արժեքավոր իրեր։

Ղարախանյանի խոսքով՝ Շուշիի թանգարանների դեպքում եղել է անհամաձայնություն․ թանգարանների ղեկավարությունը նախ համարել է, որ Շուշիում նմուշները ապահովության մեջ են, իսկ երբ մարտերն արդեն մոտեցել են, արդեն ասել են, որ վախենում են տեղափոխել ցուցանմուշները։ Միաժամանակ Քարերի թանգարանի ու Կերպարվեստի թանգարանի ցուցանմուշները հավաքվել, պահեստավորվել են նկուղներում, պահեստներում՝ հնարավորության դեպքում հանելու համար։

Շուշիի թանգարանների՝ ադրբեջանցիներին մնացած հավաքածուների մասին որոշ տվյալներ ներկայացնում է Լուսինե Գասպարյանը, որ ղեկավարում էր Շուշիի թանգարաններ ՊՈԱԿ-ը։ Նրա խոսքով՝ Գորգերի թանգարանից բացի, մյուս թանգարանների ցուցանմուշները չեն հանվել։

Ստացվում է՝ ինչը Շուշիում է եղել, մնացել է ադրբեջանցիների վերահսկողության տակ, տարհանում չի արվել։ Շուշիի բոլոր թանգարանների ցուցանմուշների մեծ մասը, ըստ Գասպարյանի, հավաքվել են, տեղափոխվել են Կերպարվեստի թանգարանի ռմբապաստարաններ, փաթեթավորած թողել այնտեղ։

Պատերազմից հետո Արցախի իշխանությունները մտադրություն ունեին փոխանակել մշակույթի գործերը․ առաջին պատերազմից հետո Արցախում մնացած ադրբեջանական գեղանկարները տալ Բաքվին ու ստանալ Շուշիի թանգարաններում մնացած հայկական գեղանկարչական գործերը։

Լուսինե Ղարախանյանը պատմում է, որ դա փորձում էին առաջարկել, իրականացնել ռուսական խաղաղապահների միջոցով։

Շուշիի Կերպարվեստի թանգարանում, ըստ Ղարախանյանի, եղել են նաև Սարյանի, Գառզուի և Ժանսեմի մեկական գործեր, ինչպես նաև այլ գործեր։ Ինչ է եղել դրանց հետ՝ Ղարախանյանին հայտնի չէ։ Կան խոսակցություններ, բայց ոչ փաստեր։

Հայտնի չէ նաև թանգարանի առջև բացված Քանդակների պուրակի ճակատագիրը։ Ըստ Ղարախանյանի՝ հավանական է, որ ադրբեջանցիներն ուղղակի ձորն են լցրել այդ քանդակները՝ տարածքն ազատելու համար։