«Մամաս միշտ քայլում էր Ղազանչեցոց եկեղեցու կողքով, ու միշտ նայում էր էտ շենքին, ասում էր՝ տեր Աստված, ես էլ կուզեի ապրել էտ շենքում։ Ու ստացվեց էլի»։

Նվարդ Խաչիկյանի ընտանիքի պատմությունը հաղթանակի, սիրո, երազանքների ու պատերազմի պատմություն է։ Հայրը Իրանից Հայաստան է եկել Արցախյան շարժման ժամանակ, մասնակցել է ազատամարտին ու հաղթել։ Ծանոթացել է արցախցի ապագա կնոջ հետ ու հաստատվել Շուշիում։

Կարճ ժամանակ անց էլ ընտանիքը փոխել է բնակարանն ու տեղափոխվել Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմաց գտնվող շենքը՝ Ղազանչեցոց 72 բնակարան ․․․․։ 1996-ին ծնվել է Նվարդը։ Նա նույնպես մեկն է «եկեղեցու երեխաներից»․ այն երեխաներից, որոնք մեծացել են հենց եկեղեցու բակում, ազատագրված Շուշիում։

Նվարդը Շուշիի մասին անցյալով չի խոսում, նրա համար քաղաքը ներկա է, նրա ապրումները այսօրվա են։ Պատմում է, թե ինչքան խաղաղ ու հանգիստ էր քաղաքը։ Պատմում է, որ երեխաները կարող էին մինչև կեսգիշեր խաղալ բակերում, ու ոչ մի անհանգստություն չէր լինի։

2017-ին, երբ Շուշի էինք այցելել լրագրողներով, երեխաների պես մենք էլ շատ ուշ դուրս էինք եկել ամառային գիշերվա զովությունը վայելելու։ Կեսգիշերին մոտ էր, ժինգյալով հաց էինք փնտրում։ Գտանք։ Բայց շատ էինք ու պիտի սպասեինք, մինչև թխվեր։ Նարդի էինք խաղում ու փորձում կրկնել արցախյան բարբառի ելևէջները։

Հետո մտանք խանութ, որի վաճառողուհին մեզ ուղղակի չթողեց հեռանալ առանց հյուրասիրության։ Խանութը փակեց, մեզ էլ տարավ իր տուն, հյուրասիրեց, երկար խոսեցինք ամեն ինչից։

Նվարդը գուցե նաև մեզ նկատի ունի, երբ ասում է, որ վերջին տարիներին Շուշիի կյանքն աշխուժացել էր, մարդիկ ավելի շատ էին այցելում քաղաք։ Գործում էին մշակութային հաստատություններ, հինգ թանգարան և այլն։

«Շուշիում ես հաճախել եմ «Վարանդա» երգչախումբը, որի հիմնադիրն է լիբանանահայ Զաքար Քեշիշյանը։ Երգչախումբը երեք տարիքային խմբեր ունի, ես այդ երեք խմբերում էլ երգել եմ։ Իմ կիթառի ուսոցչուհին էլ Շուշիում բացել էր հեղինակային երգի ակումբ, մեր հայ բարդերի երգերն էինք սովորում այնտեղ, կիթառ նվագել», - հիշում է Նվարդը։

Նվարդ Խաչիկյանը նկարագրում է, որ ամեն ինչ լավ էր։ Հետո եկավ «այդ լուսավոր և չարաբաստիկ առավոտը»։ Շենքի բնակիչները այդ օրը միանգամից գնացին եկեղեցին՝ միակ անվտանգ համարվող վայրը։ Պատարագ եղավ։

«Մտածում էինք՝ երևի կարճ կտևի էս ամեն ինչը, ժամանակավոր է, Ապրիլյանի նման։ Բայց, ավաղ, այդպես չէր ․․․․ Պատարագ արեցինք։ Կարճ, բայց արեցինք։ Ամեն ինչի համար աղոթեցինք, բայց պատերազմն այդպես էլ կարճ չտևեց ․․․»։

Այստեղ արդեն Նվարդը դժվարությամբ է սկսում խոսել։ Պատերազմի սկսվելուց մի քանի օր անց ստիպված էին եղել դուրս գալ քաղաքից։ Հիշում է տանը եղած վերջին ակնթարթը։

«Բան էր պետք վերցնել տանից։ Գնացել էի տուն։ Ու վերջում դուրս գալիս նորից հետ եմ շրջվել, մի հատ նայել մեր տունը։ Երևի զգում էի, որ միգուցե էլ չեմ տեսնի»։

Նվարդն ու քույրը գնացել են՝ հետ գալու մտքով։ Չեն վերցրել ոչինչ։ Ամեն ինչից բացի, Նվարդն ափսոսում է, որ գոնե հիշողությունները՝ նկարները, չեն վերցրել։ «24 տարի ապրել ես, ու դա կարծես չի էլ եղել»։

Շուշիից դուրս գալուց հետո Նվարդն ու քույրն ապաստանել են Աշտարակում՝ բարեկամների տանը։ Ու հիմա Նվարդը դժվարությամբ է գնում Աշտարակ․ քաղաքը հիշեցնում է պատերազմի օրերն ու ապրումները, հատկապես հոկտեմբերի 5-ը, երբ հայրը հրաշքով է փրկվել։

«Երբ ռմբակոծեցին Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմացի շենքը, մինչ ռմբակոծելը հայրս տանն է եղել, ու եթե տասը րոպե շուտ դուրս եկած չլիներ, վատ հետևանք կունենար մեզ համար», - ասում է Նվարդը՝ հազիվ զսպելով արցունքները։

Հետո պատմում է, որ այդ օրերին լրատվամիջոցների հրապարակումներում տեսել է իրենց տունը՝ ավերված վիճակում (վերևում տեղադրված լուսանկարները)։ Ճանաչել է տունն ու իմացել դեպքի մասին։

Պատերազմից հետո ընտանիքը միավորվել ու տեղափոխվել է Երևան, կյանքը սկսել են զրոյից։

«Կամաց-կամաց հարմարվելով այստեղ՝ միևնուն ժամանակ քո մեջ մի ուրիշ ես կա, որ չի կարողանում համակերպվի այն փաստի հետ, որ Շուշին էլ մերը չի։ Ու իմ համար ոնց որ երազ լինի մինչև հիմա։ Դրա համար չեմ կարողանում անցյալով խոսել Շուշիի մասին»։

Շատերի նման Նվարդը նույնպես ճնշվածության զգացումով է պատերազմից հետո գնացել Արցախ։

Քանդված տան համար էլ է ափսոսում Նվարդը․ ամբողջ կյանքն այնտեղ է ապրել։ Բայց, ասում է, թեկուզ տունը քանդված, բայց գոնե Շուշի կարողանայինք գնալ, կկառուցեինք նորից։

2013 թվականից Շուշի համայնքի ղեկավարը Արծվիկ Սարգսյանն էր։ Նա էլ է շեշտում, որ վերջին տարիներին Շուշին հատկապես ակտիվացել էր։ Բայց պատմությունը սկսում է դեռ բնակավայրի ազատագրումից։ Պատմում է, ինչպես քաղաքը լցվեց բնակչության, ինչպես սիրելի վայր դարձավ զբոսաշրջիկների համար, և ինչպես այնտեղ սկսեցին սղություն անել բնակարանները․ ոչ վարձելու, ոչ գնելու բնակարան, ոչ էլ հյուրանոցի համար չէր լինում ամռանը։

Շուշիի քաղաքապետ Արծվիկ Սարգսյանը պատմում է, որ պատերազմի առաջին օրերին մարդկանց թվում էր, որ Ապրիլյան պատերազմի նման մի քանի օրից մարտերն ավարտվելու են։ Դրա համար չէին շտապում հեռանալ։ Դա սկսվեց, երբ մարտերը արդեն տեղափոխվել էին Արցախի խորք։ Արծվիկ Սարգսյանը նշում է, որ այդ ժամանակ իրեն շատ մարդիկ էին զանգում ու ասում, որ մեքենայով գալիս են Արցախ, կարող են մարդկանց տեղափոխել։ Այդ ձևով էլ տարհանում էին այն ընտանիքներին, որոնք ուզում էին դուրս գալ քաղաքից։

Ըստ քաղաքապետի՝ ընտանիքների մեծ մասը գնում էր՝ արագ վերադառնալու մտքով, և այդ է պատճառը, որ բնակիչների մեծ մասը իր հետ ոչինչ չէր վերցնում։

Սարգսյանը պատմում է, որ պատերազմից հետո շուշեցիների մի մասը, առանց իշխանություններին սպասելու, տեղափոխվել է Արցախի այլ բնակավայրերում բնակվելու։

Քաղաքապետը նշում է, որ տունը կորցրած արցախցիների համար բնակարաններ կառուցվում են։ Առաջնահերթություններ են սահմանվել, և հերթականությամբ տրվում են բնակարանները։